Terecht dat kunstenaars in hun uitingsvrijheid meer het publiek moeten vrezen dan justitie, betoogt Ian Buruma. Maar in tijden van Twitter en Trump is de norm wel heel vaag geworden.
Roseanne Barr is een Amerikaanse komiek. Haar fictieve tv-karakter, die ook Roseanne Barr heet, is een proletarische Trumpsupporter. Zij speelt een vrouwelijke versie van Archie Bunker, de lompe pater familias in de tv-serie All in the Family. Haar show werd eind mei van de buis gehaald, maar niet om iets wat haar tv-persoonlijkheid had gezegd of gedaan. Het ging om een tweet van Barr, waarin zij Valerie Jarrett, een voormalige Obama-adviseur, en een vrouw met een donkere huidskleur, in een tweet als volgt raakte: „Muslim brotherhood & planet of the apes had a baby=vj”.
Sommige reacties waren voorspelbaar, maar daarom niet minder merkwaardig. President Trump tweette dat Barrs omroep veel ergere dingen over hem had gezegd, en dat een andere komiek, Samantha Bee, ontslagen had moeten worden omdat zij Trumps dochter Ivanka had beledigd („feckless cunt”). Tegenstanders van Trump daarentegen vonden het volkomen terecht dat Barrs show werd afgelast. In hun ogen is Barr een typisch voorbeeld van het soort schofterigheid waar Trump zichzelf dikwijls aan bezondigt.
Beide reacties laten te wensen over. Barr stond allang bekend om haar eigenaardige gedrag. Haar bizarre meningen over van alles en nog wat hebben geen duidelijke politieke kleur. Samantha Bee gebruikte inderdaad grove taal over Ivanka, waarvoor zij later haar verontschuldigingen heeft aangeboden. Maar haar kritiek op Trumps dochter betrof Ivanka’s gebrek aan protest tegen Trumps behandeling van immigranten. Het ging om politiek, en niet om afstamming. Barr mikte op de etnische herkomst van Valerie Jarrett, op de kleur van haar huid. De vergelijking met een aap had niets met politieke geschillen te maken; het was een puur voorbeeld van racisme.
Geloof als onderdeel van identiteit
Een publieke figuur als Valerie Jarrett hoeft niet te worden beschermd, door de wet of door sociale conventie, tegen kritiek op haar ideeën. Maar het wordt anders als er sprake is van vijandigheid op grond van etnische afkomst. Dat is niet alleen onbeschaafd, het is ook gevaarlijk. Of religie onder ideologie valt, is te bediscussiëren. Veel mensen zien hun geloof – net als hun afkomst – immers als onderdeel van hun identiteit. Terwijl Roseanne Barr door haar werkgever zwaar bestraft is, kunnen we de vraag opwerpen of zij niet ook verdedigd moet worden: in dit geval onder de vlag van het vrije woord.
In de VS wordt die vrijheid meer door de wet beschermd dan in de meeste andere landen. Maar het stoppen van Barrs show was natuurlijk geen juridische beslissing. Vrijheid van meningsuiting berust dan ook niet uitsluitend op de wet. De amusementsindustrie is zeer gevoelig voor de publieke opinie. Als genoeg mensen vinden dat iemand over de schreef is gegaan, volgt al snel ontslag, vooral in deze tijd van gebrekkige tolerantie.
De informele regels over wat wel of niet kan worden gezegd hangen af van gangbare normen van fatsoen. En die verschillen nogal van tijd tot tijd, en hangen bovendien af van wie wat wanneer zegt. Een komiek kan zich in de regel meer veroorloven dan een politicus of een rechter. Totdat Trump werd gekozen, moesten presidenten meer op hun woorden passen dan de gemiddelde burger.
Grenzen van fatsoen
Juist omdat normen verschuiven, hebben we komieken, romanschrijvers en kunstenaars nodig, die de grenzen van fatsoen voortdurend aftasten. Daardoor weten we wat wel of niet door de beugel kan. Barr zou reden hebben gehad om te protesteren als zij was ontslagen om iets wat haar tv-persoonlijkheid had gezegd. Fictieve figuren mogen namelijk best beledigend zijn. Veel mensen hebben wellicht bezwaar tegen Barrs personage, maar botheid, en zelfs racistische uitlatingen, behoren tot de act. Hetzelfde gold voor Archie Bunker.
Als Barr haar meningen alleen privé had geuit, dan was dat op zichzelf ook geen gegronde reden geweest om haar tv-show te beëindigen. Maar wat te denken over een tweet? Tweets zijn persoonlijk, maar ook openbaar; privégevoelens en gedachten die in de publieke sfeer worden verspreid, een soort reality show eigenlijk, en daarom zo geschikt voor een narcistische blaaskaak als Trump.
In de regel hebben we geen toegang tot de rauwe ongefilterde gedachten van andere mensen, behalve misschien in het café, ‘s avonds laat na veel drank. Brieven aan een krant werden altijd zorgvuldig door een redactie gekeurd, om te voorkomen dat gekken en dwazen in de openbaarheid zouden treden. Privé bleef privé. Dit is door de komst van het internet veranderd. Nu kan alles wat zich in de hoofden van mensen afspeelt, hoe buitenissig ook, openbaar worden gemaakt.
Er is waarschijnlijk een verband te leggen tussen de komst van het internet en het toenemende publieke wantrouwen tegen elites en experts. Maar dit verband is niet absoluut eenduidig. De desillusie over elites is denk ik niet alleen het resultaat van nieuwe technologie. Het is wel duidelijk dat communicatie via tweets en blogs het idee heeft bevorderd dat expertise nergens meer voor nodig is. We zien dit nu in de politiek. Belangrijke politieke beslissingen werden vroeger genomen achter gesloten deuren door heren en dames (meestal heren) die omringd waren door bekwame adviseurs. Burgers, als ze geluk hadden, hoorden van deze beslissingen in de krant, op de radio, of in het journaal. Dit systeem was geenszins ideaal. Maar het voorkwam ongetwijfeld menig blunder.
Nu, echter, worden de belangrijkste politieke beslissingen in de machtigste democratie genomen op grond van de onwetende grillen en ongefilterde vooroordelen van een tweetende president. Trump is even lomp als het personage ‘Roseanne Barr’ en even tureluurs als Roseanne Barr zelf. Met één verschil: Barr is slechts een komiek, en de president kan met zijn tweets over het lot van de wereld beschikken.
Leave a Reply
You must be logged in to post a comment.